ŚK 4/2016 (49)

Aldona Mazurkiewicz: Czy faktycznie jest tak źle z powietrzem w Polsce, jak informują różne media czy alarm smogowy? Jeżeli tak, to kto jest winowajcą?

Nie Rób Dymu: Polskie powietrze jest jednym z najgorszych w Europie – to fakt. Polskie miasta i miejscowości od lat znajdują się w niechlubnej czołówce rankingów, w których normy dotyczące szkodliwych substancji  są wielokrotnie przekraczane. W każdym sezonie grzewczym oddychamy trującym koktajlem, m.in. benzopirenów czy pyłów zawieszonych. Niestety, Polacy trują się sami – korzystając z przestarzałych urządzeń złej jakości oraz paląc w przydomowych piecach i kominkach czym popadnie.

Jaki jest cel kampanii Nie Rób Dymu i środki jego realizacji?

Pomysł na realizację kampanii narodził się w odpowiedzi na opłakany stan powietrza w Polsce, którego jakość z roku na rok się pogarsza, a także w odpowiedzi na mity narastające wokół szkodliwego wpływu palenia drewnem.  Realizując nasz projekt, chcemy przede wszystkim zmienić nawyki i postawy Polaków, nauczyć ich, jak żyć w zgodzie ze środowiskiem naturalnym, nie szkodząc mu, a także chcemy udowodnić, że drewno może być optymalnym źródłem energii.

Czy kampania jest związana z kominkami opalanymi drewnem, czy ze wszelkimi urządzeniami opalanymi tym surowcem? Jaki udział wśród nich mają kominki?

Kampania dotyczy spalania drewna zarówno w piecach, jak i w kominkach. W naszych działaniach skupiamy się zarówno na jakości paliwa, jak i urządzenia. Ceny dobrych, ekologicznych kominków rozpoczynają się już od 3 tys. zł. Mitem jest więc, że takie urządzenia muszą być drogie. Z drugiej strony, drewno jest jednym z najbardziej pożądanych materiałów ze względu na cenę. Kluczowym czynnikiem jest gatunek oraz wilgotność drewna oraz urządzenia, w którym jest spalane.

Na potrzeby kampanii po raz pierwszy w Polsce zostały wykonane badania ankietowe dotyczące palenia drewnem. Jakie są główne wnioski i czy znalazły się tam jakieś niespodzianki?

Wyniki raportu potwierdzają, że to nie drewno jest przyczyną smogu. Badania wskazują, że odpowiednio wykorzystywane drewno może być paliwem ekologicznym, efektywnym i ekonomicznym. Raport jest próbą zdiagnozowania przyczyn złego stanu powietrza w Polsce, którego jakość z roku na rok się pogarsza. Dokument powstał także w odpowiedzi na mity narastające wokół szkodliwego wpływu palenia drewnem. Badania pokazują, że drewno jest jednym z najlepiej ocenianych paliw. Jednocześnie wielu Polaków wciąż nie wie, w jaki sposób korzystać z niego w sposób nieszkodliwy dla środowiska.  Niestety, część wyników jest zaskakująca – wielu Polaków wciąż nie rozumie podstawowych pojęć związanych z jakością powietrza. Dziwi też stosunek do spalania śmieci. Co piąty z ankietowanych uważa to za zjawisko pozytywne, argumentując, że dzięki temu mniej śmieci trafia na wysypiska.

Postępy akcji można monitorować na stronie internetowej i śledzić na Facebooku. Jakie są dalsze plany na rozwój kampanii?

Strona internetowa i profil na Facebooku to tylko część naszej kampanii. Staramy się dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. Tylko dzięki tym dwóm kanałom komunikacji dotarliśmy do kilku milionów osób. Zainteresowanie naszymi materiałami w sieci pokazuje, że był to słuszny kierunek. Tuż przed sezonem grzewczym opublikowaliśmy również dwa filmy edukacyjne, w których nasi bohaterowie – drwal i naukowiec – w zabawny sposób tłumaczyli Polakom, jak prawidłowo palić drewnem. We wrześniu przeprowadziliśmy wspomniane wcześniej badania ankietowe dotyczące postrzegania i wykorzystania drewna jako paliwa opałowego. To pierwsze tego typu badanie w Polsce. W najbliższych tygodniach, z gotowym raportem w ręku, będziemy kontaktować się z przedstawicielami samorządów. Dokument zostanie przesłany  do przedstawicieli administracji publicznej, różnych instytucji, ministerstw i  ustawodawcy. Jesteśmy przekonani, że raport stanie się podstawą do konstruktywnej dyskusji, która zaowocuje efektywnym uregulowaniem sytuacji urządzeń grzewczych opalanych drewnem oraz drewna jako opału. Oczywiście wciąż będziemy prowadzić działania edukacyjne.

Rozmawiała Aldona Mazurkiewicz

Prof. Mariusz Filipowicz, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

Niemal co siódmy Polak, wykorzystujący drewno do ogrzewania swojego domu, wybiera paliwo pozyskane z drzew iglastych, stosunkowo tanie, ale powodujące liczne problemy. Podczas jego spalania tworzy się bowiem dużo dymu i sadzy osiadającej na ściankach komory spalania i w przewodzie dymowym. Ponadto gwałtowność spalania drewna żywicznego może utrudniać kontrolowanie pracy urządzenia grzewczego, efektywne dostarczanie powietrza czy skutkować potrzebą częstego uzupełniania paliwa.

Mgr inż. Mateusz Szubel, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

Niestety, relatywnie niewielu pytanych w zakresie wyboru optymalnego sposobu ogrzewania zasięga opinii u fachowców, zaledwie 1/3. Bez wątpienia skutkuje to niewielką świadomością Polaków w zakresie przyjaznych środowisku metod ogrzewania domów paliwami stałymi, w tym drewnem.

Mgr inż. Wojciech Goryl, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

Około 1/5 pytanych twierdzi, że wykorzystanie śmieci jako paliwa jest dobre dla środowiska naturalnego, a ponadto przynosi użytkownikom korzyść w postaci oszczędności na ogrzewaniu domu lub przygotowaniu ciepłej wody użytkowej. Jest to kolejna zaszłość historyczna Polaków, pamiętająca jeszcze czasy, kiedy jedynym sposobem utylizacji śmieci był dla nich własny kocioł zasypowy.

Drewno jest liderem, jeśli chodzi o wskazania w kryteriach dostępności oraz wpływu na środowisko, a także zajmuje drugą pozycję w kryterium ceny. Jednocześnie jest to główny surowiec jedynie dla 1/5 ankietowanych. Jeśli zestawimy powyższe wskaźniki, to okazuje się, że drewno mimo ogromnego potencjału wciąż nie jest wykorzystywane jako główny surowiec.

Przy wyborze sposobu ogrzewania Polacy kierują się w pierwszej kolejności ceną. Wpływ paliwa na środowisko jest dopiero na dziewiątej pozycji wśród dziesięciu analizowanych kryteriów wyboru. Tymczasem większość z respondentów deklaruje, że jakość powietrza jest dla nich ważna.

Znacząca grupa respondentów twierdzi, że nie jest w stanie dobrać gatunku drewna najlepiej odpowiadającego ich potrzebom (pomimo tego, że znaczna grupa uważa ten rodzaj paliwa za istotnie wpływający na wydajność pieca). 1/4 badanych odpowiedziała, że nie jest w stanie wskazać gatunku drewna najmniej przydatnego do ogrzewania, a 1/5 – najbardziej przydatnego. Co więcej, najliczniejsza grupa badanych to osoby, które twierdzą, że nie przywiązują wagi do kupowanego gatunku drewna i za każdym razem wybierają inny gatunek.

Drewno lub brykiet drzewny to dopiero szansa na ogień w kominku. Szansa, że kominek będzie emitował tylko minimalną ilość cząstek stałych, a dawał maksymalne ciepło, jest większa, gdy drewno jest sezonowane, a brykiet dobrej jakości. Nie wyobrażam sobie, by obecnie, w czasach „polowań na smog”, było inaczej. Palenisko i drewno to jednak ciągle zbyt mało, trzeba przecież ogień rozpalić.

More

Spalanie śmieci w domowym zaciszu – olbrzymie zagrożenie dla zdrowia ludzi i środowiska naturalnego

More

Pelety (inaczej granulat drzewny) produkuje się z odpadów drzewnych: trocin, zrębków, w tym z wierzby i krzewów energetycznych, kory, flisów itp.

More

Nie chcemy przepłacać. Stale poszukujemy okazji, promocji, liczymy na rabat. Dotyczy to zarówno kupna butów czy odzieży, jak i elementów wyposażenia wnętrz czy szeroko pojętej budowlanki. Coraz częściej szukamy informacji w Internecie, korzystamy z porównywarek cenowych i ofert sklepów internetowych. Czy kupowanie tą metodą kominka ma sens? Co zyskujemy, a co – być może – tracimy? Przybliżę Państwu, jak to wygląda w praktyce i dlaczego kominka nie warto kupować tak, jak kaloszy czy fotela.

More

Ekologiczne i estetyczne źródło ciepła w całym domu, nie tylko w salonie, to kiedyś kominek z płaszczem wodnym, a ostatnio coraz częściej ze względu na szereg zalet kominek z wymiennikiem wodnym.

More

Biokominki, obecne na polskim rynku od prawie dekady, z każdym rokiem zyskują na popularności, ciesząc użytkowników magią żywego ognia, coraz bardziej wyszukanym designem i funkcjonalnością. Poniżej poruszę kilka tematów, z którymi najczęściej zwracają się do nas ich przyszli posiadacze. Mimo że w prasie i Internecie dostępnych jest wiele artykułów poświęconych biokominkom, to jednak nadal pojawiają się nigdzie nie poruszane tematy, na które trudno uzyskać odpowiedzi.

More

Chciałabym się dowiedzieć, czy możliwe jest zbudowanie pieca opalanego drewnem do wypieku pizzy (który nie jest przecież urządzeniem grzewczym) w pięciokondygnacyjnym budynku (jest dostępny osobny przewód kominowy o odpowiedniej średnicy). I ewentualnie, kto ma prawo do wydania opinii, która by na to pozwoliła. Z góry bardzo dziękuję za odpowiedź.

More

Kafle i „blachy”

Piękno dawnych pieców pałacowych lub dworskich to piękno kafli. W starych wiejskich chałupach i domach kaflowe oblicowania pieców dowodziły zamożności go­spodarzy i stanowiły o prestiżu domu. Ale nie tylko kafle decydowały o uroku wiejskiego pieca. Ważniejsze były okucia, zwane przez zdunów blachami.

„Blachami” do pieca były okucia drzwiczek, żeliwne szybry oraz płyty kuchenne z fajerkami i porę­czami (do tej kategorii zaliczano też masywne ruszty i żeliwne komory duchówkowe). Płyty były najcięższe i najmniej trwałe. Nieraz pękały, gdy na nagrzany piec nieopatrznie wylano nieco zimnej wody. Upowszechniły się w XIX wieku. Piece kuchenne z płytami i fajerkami nazywano wówczas angielkami lub piecami angielskimi.

Mosiężne, żeliwne, stalowe…

Bardzo cenione, lecz kosztowne były okucia mosiężne. Z mosiądzu wykonywano ozdobne poręcze wokół płyt kuchennych oraz kołnierze drzwiczek, rzadziej właściwe drzwiczki. Rzadko można spotkać mosiężne rękojeści szybrów lub inne nietypowe ozdobne akcesoria i przybory do obsługi pieca.

Częściej wykorzystywano akcesoria i osprzęt żeliwny, w tym niekiedy bardzo masywne drzwiczki piekarnikowe z podwójnym lub potrójnym zamknięciem. Drzwiczki z żeliwa nie przepalały się, ale niekiedy pękały, zwłaszcza przy nagłych zmianach temperatury (na przykład po nieopatrznym pola­niu rozpalonych drzwiczek zimną wodą lub nawet po nadmiernym rozpa­leniu pieca węglem ka­miennym). Jednak przy odpowiednim użytkowaniu okazywały się bardzo trwałe. W Polsce najpowszechniej nabywano żeliwne drzwiczki i inne okucia produkowane przez odlewnie w Rzucowie (w województwie mazowieckim) i w Końskich (w województwie świętokrzyskim).

Okucia z całego świata

Jeszcze dziś w starych wiejskich domach Podlasia ujrzymy piece z okuciami pochodzącymi z najróżniejszych wytwórni z niemal całego świata. Przed wojną takie okucia nabywano w firmowych sklepach utrzymywanych przez producentów towarów żeliwnych (te funkcjonowały w wielu miastach przemysłowych) lub w małomiasteczkowych sklepikach prowadzonych przez Żydów. Jednak żydowscy sklepikarze sprowadzali je nie tylko z poblis­kich wytwórni, lecz ze znacznie bardziej odległych miejsc. Przed pierwszą wojną światową na terenach zaboru rosyjskiego przywożono je z całego Cesarstwa Rosyjskiego, zaś na obszarach zaboru austriackiego ściągano je dosłownie z całej Europy. Niektórzy sklepikarze potrafili ściągnąć je z niemal dowolnego miejsca na świecie. Jak? Nie wiadomo.

Na rozległych obszarach Cesarstwa Rosyjskiego po wsiach jeździli wędrowni rzemieślnicy i kupcy (zwani burłakami) oraz żydowscy handlarze (u nas głównie ci ostatni). Rozwozili oni i sprzedawali rozmaite towary, włącznie z okuciami do pieców. Paleta oferowanych przez nich okuć była bardzo szeroka, bo obejmowała nie tylko wyroby fabryczne sprowadzane z całego świata, lecz także oku­cia „z odzysku” (wyjęte ze starych rozbieranych pieców, także pałacowych i dworskich), a niekiedy nawet (choć rzadko) okucia kute przez wiejskich kowali.

Wreszcie okucia można było też kupić na targu, zwykle od drobnych żydowskich sprzedawców. W niektórych okolicach wschodniej Polski sprzedawano je na małomias­teczkowych targach jeszcze do niedawna.

Powojenne problemy

W okresie powojennym rozszerzono paletę produkowanych okuć, obniżając ich jakość. W 1968 roku Janusz Paradistal, jeden z ówczesnych czołowych teoretyków i praktyków zduństwa, narzekał: „Armatura piecowa jest produkowana w niezliczonych ilościach typów, formatów i rozmiarów, zaś handel nie posiada fachowców orientujących się w potrzebach rynku, wobec czego zakupienie odpowiedniej armatury sprawia wielką trudność. Wiele wyrobów ma wymiary i konstrukcję zupeł­nie nieodpowiednią, jednakże produkuje się je, bo są wygodne dla odlewników, chociaż niezdatne do użytku. Polski Komitet Normalizacyjny już od dawna stara się zaprowadzić w tym względzie ja­kiś ład, ale jak dotąd bezskutecznie”.

Dopiero po niemal dwudziestu latach od tej uwagi, to jest w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku, opracowano normy branżowe, standaryzujące kształty, wymiary i wykonanie drzwiczek piecowych i innych podobnych akcesoriów. Był to jednak początek nowej epoki, w której standaryzacja tego typu wyrobów zaczęła tracić sens.

Zabytkowe okucia

Na wsi dawna różnorodność okuć piecowych widoczna jest do dziś. Okucia trwały bowiem dłużej niż piece. Piece przestawiano (to jest wyburzano i stawiano od nowa) co trzydzieści, czterdzieści lat, lecz wówczas wyjmowano z nich okucia, czyszczono je, naprawiano i wmontowywano w kolejny piec – i tak po kilka razy, o ile pozwalał na to techniczny stan blach. Co prawda po drugiej wojnie światowej cena nowych okuć znacznie spadła, ale nowo produkowane miały już znacznie mniejszą trwałość, gdyż wykonywano je ze zwykłych blach, a nie masywnego lanego żeliwa. Nic więc dziwnego, że tam, gdzie to tylko możliwe, ponownie wykorzystywano stare drzwiczki, nawet te najdawniejsze – „cesarskie” lub „carskie”. Zachowały się one w wielu dawnych piecach, a niekiedy też w tych stawianych niemal współcześnie.

Na Podlaskiej wsi można obecnie spotkać najrozmaitsze drzwiczki wyczystkowe, paleniskowe, piekarnikowe, duchówkowe i popielnikowe. Jedne wyprodukowano „za cara”, inne „za sanacji”, a niektóre – sprowadzone tu ongiś z dalekiej Galicji – „za cesarza”. Jeszcze inne powstały „po wojnie”, a pytanie o okres ich powstania skutkuje odpowiedzią z lokalną nazwą danej epoki: „za komuny”, „za Gierka”, „za Solidarności”.

Naprawa „blach” piecowych

Dawnymi laty piecowe okucia kosztowały majątek. Nic więc dziwnego, że dawna literatura porad­nikowa obfitowała w rady, jak naprawiać i sklejać pęknięte drzwiczki pieców lub korpusy palenisk. Na przykład Juliuszowa Albinowska, autorka wydawanych przed pierwszą wojną światową porad­ników i książek kucharskich (bardzo wówczas popularnych), radziła: „Popiół drzewny przesiewa się starannie przez gęste sito, domiesza się soli, dolewa wody i miesi na cias­to z dodatkiem małej ilości gliny. Tą masą smaruje się szpary w żelaznym piecu”.

Poniżej przypominamy kilka jeszcze wcześniejszych receptur na kity do zalepiania szpar w okuciach pieców. Wszystkie one pochodzą z XIX wieku, a kilka z nich ma już niemal dwieście lat.
„Kit do pieców i rur żelaznych. Cztery funty pospolitej gliny, dobrze wysuszonej i na proch startej, wygnieść z jednym funtem boraksu i potrzebną ilością wody na ciągłe ciasto, które natychmiast do zalepiania szpar użyte być winno. Pan Meisner, profesor chemii technicznej przy Instytucie Politechnicznym w Wiedniu i autor nowego systematu ogrzewania mieszkań za pomocą gorącego powietrza, zapewnia w dziele, Die Heitzung mit erwaermter Luft’ z roku 1823, iż kit takowy, wystawiony na gorąco, natychmiast tak mocno chwyta, iż nawet na płaskich miejscach tylko za pomocą
dłuta zdjęty być może”.

„Kity do pieców żelaznych i glinianych. Równe części tłustej gliny, mąki ceglanej, miałkiej zendry i popiołu, zarobione na ciasto z białkiem od jaja lub krwią bydlęcą, tworzą przedni kit równie do pieców żelaznych, jak i glinianych. Dodatek srebrnej glejty moc jego pomnaża. Podobnież równe części opiłków żelaznych, szkła i niegaszonego wapna z krwią bydlęcą bardzo trwały kit dają, lecz trzeba go prędko smarować. Glina trzyma się trwale żelaza, kiedy to pierwej octem się po kilka razy posmaruje i wyschnie. Rysy na rozpalonych piecach żelaznych naprędce zalepia się solą z popiołem w równych częściach zmieszaną. Chleb z popiołem zagnieciony również do tego służy użytku”.
„Kit do żelaza, bardzo trwały. Weź funt (czyli 32 części) przez cienkie sito przesianych czystych opiłków żelaznych, jeden łut soli ammoniackiej i tyleż kwiatu siarczanego i za­gnieć tę mieszaninę na ciasto z wodą, po czym zaraz takowa użyta być może. Kitem w ten sposób sporządzonym można pęknięte piece z lanego żelaza, żelazne naczynia, płyty (…) i tym podobne trwale zatkać i spoić. Podług innego przepisu, któ­ry ma być używany w Anglii, bierze się soli ammoniac­kiej dwie części (według wagi), kwiatu siarczanego jedną część, opiłków żelaznych 16 części. Wszystko to na sucho się miesza jak najdo­kładniej i w dobrze zatkanych flaszach od wszelkiego dostępu wilgoci i powietrza zachowuje. Chcąc użyć tej mieszaniny, dodaje się 20 części świeżych, bardzo miałkich i jak najlepiej oczyszczonych opiłków żelaznych, skrapia wszystko wodą i rozrabia z nią na cias­to, którym się smaruje rozpadliny albo fugi”.

„Kit do pieców i kotłów żelaznych. Na 4 lub 5 części sproszkowanej gliny bierze się 2 części miałkich niezardzewiałych opiłków żelaznych, 1 część magnezji, pół części soli kuchennej i pół części boraksu, a pomieszawszy to wszystko jak najdokładniej, rozrabia się z wodą na gęstą masę, której używa się do zakitowania szczelin i rysów w piecach lub kotłach. Po zasmarowaniu ogrzewa się początkowo powoli, a skoro zaschnie, rozpala do czerwoności. W inny sposób kit taki przygotowuje się z równych części na wagę: sproszkowanej magnezji i cienko roztartego bielma cynkowego, rozrobionych ze szkłem wodnym na ciągłą masę, której używa się jak poprzedniej zaraz po rozrobieniu”.

„Spajanie popękanych blach żelaznych w piecach kuchennych. Często się zdarza, że nowe lub starsze, dobre zresztą, blachy popękają i potworzą się szczeliny, przez które wydobywa się dym lub gaz węglowy. (…) W takim razie można zaradzić sobie spojeniem popękanych blach w następujący sposób przyrządzonym kitem: Cienko przesianą magnezję rozrabia się roztworem szkła wodnego, gęstym jak oliwa, aby otrzymać gęstą masę kitową, którą zasmarowuje się popękane miejsca w blasze i wysusza powolnym ogrzewaniem pieca”.

„Kit do wylepiania pieca żelaznego składa się z gliny, piasku, opiłków żelaznych albo zendry kowalskiej, soli, sierści krowiej i krwi. O ścisły stosunek jednej istoty do drugiej nie chodzi tu wcale, ale o powolne i zupełne wyschnięcie tego kitu, który potem w gorą­cu twardnieje i piecowi bardzo szybko rozgrzewać się ani chłodnąć nie pozwala. Do za­cierania szpar w piecach kaflowych służy ciasto z krwi i wapna, rozrobionych wodą. Zatarte w szpary rozgrzanego pieca chwyta się natychmiast i nie odpada następnie. W braku krwi a w nagłej potrzebie zalepienia szpar, którymi dym uchodzi, rozrabia się wodą równe części soli i popiołu”.

Monika Obrycka, Monika Migała, Jarosław Szewczyk
Zdjęcia: Piotr Batura

Bibliografia:
J. Paradistal, O jakość materiałów piecowych, „Budownictwo Wiejskie” 1968, nr 5.
BN-84/4817-01BN-84/4817-01 Osprzęt piecowy i kuchenny: wymagania i badania; BN-85/4817-03 Osprzęt piecowy i kuchenny: żeliwne ruszty piecowe i kuchenne; BN-84/4817-09 Osprzęt piecowy i kuchenny: żeliwne drzwiczki piecowe na wspólnej ramie; BN-85/4817-11 Osprzęt piecowy i kuchenny: żeliwne drzwiczki kuchenne na wspólnej ramie; BN-85/4717-07 Osprzęt piecowy i kuchenny: drzwiczki kominowe; BN-85/4817-04BN-85/4817-05 Osprzęt piecowy i kuchenny: drzwiczki wycierowe; Osprzęt piecowy i kuchenny: żeliwne drzwiczki kontrolne.
Juliuszowa Albinowska, Dom oszczędny – podręcznik dla rodzin polskich: Drugie, znacznie uzupełnione wydanie, Księgarnia Gubrynowicza i Syna, Lwów 1910.
Kit do pieców i rur żelaznych, „Izys Polska czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi tudzież potrzebie wieyskiego i mieyskiego gospodarstwa”, t. 3 z rocznika 1823–1824, cz. 1, red. i wyd. Antoni Lelowski, Warszawa 1824.
Kity do pieców żelaznych i glinianych, „Izys Polska czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi tudzież potrzebie wieyskiego i mieyskiego gospodarstwa”, t. 2, cz. 3, red. i wyd. Antoni Lelowski, Warszawa 1822.
Kit do żelaza, bardzo trwały, „Izys Polska czyli dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł, poświęcony krajowemu przemysłowi tudzież potrzebie wieyskiego i mieyskiego gospodarstwa”, t. 2 z rocznika 1823/1824, cz. 1, red. i wyd. Antoni Lelowski, Warszawa 1824.
Z. Jaroszewski, Kit do pieców i kotłów żelaznych, „Gospodyni Wiejska: Pismo ilustrowane dla kobiet, poświęcone gospodarstwu domowemu”, nr 9, rok II, wyd. Józef Lipiński, Warszawa, 19 kwietnia /1 maja/ 1878.
Z. Jaroszewski, Spajanie popękanych blach żelaz­nych w piecach kuchennych, „Gospodyni Miejska i Wiejska: Pismo ilustrowane poświęcone gospodarstwu domowemu”, nr 7, rok VI, wyd. Zygmunt Jaroszewski, Warszawa 1 /13 kwietnia /1882.
J.B.R., Kity rozmaite i zalepki do szpar w piecu, „Tygodnik Rolniczno-Przemysłowy [wydawany przez C.K. Towarzystwo Gospodarczo–Rolnicze Krakowskie]”, 1858, nr 10.

Czy zastanawialiście się, jak to było z tym ogniem kiedyś, ale nie sto, dwieście lat temu, ale tak z tysiąc i więcej? Nie wiem, jak inni, ale ja często, bo to jest niesamowicie ciekawe spróbować poznać, jak i czym grzano się w prehistorii! Czy to możliwe? Do pewnego stopnia tak – owszem, często zdajemy się na domysły, ale wiedza archeologiczna i kronikarska też jakaś jest. Gdzie szukać wiadomości? To może dłuższa sprawa.

More